
Geschreven door Gerjan Schoemaker, meditatiebegeleider bij Meditatie Instituut Nederland.
Op de homepage van de BBC stond, tussen het verschrikkelijk nieuws rondom de situatie met Rusland en Oekraïne, onlangs groot uitgelicht:
“How mindfulness can make you a darker person”
Als meditatiebegeleider vraagt zo’n headline direct mijn aandacht en nieuwsgierigheid. Wat bedoelen ze hiermee?
Als ik het artikel lees is het niet zo zwart-wit als wordt gesteld, maar is het een klassiek voorbeeld van conclusies trekken uit een onderzoek vanuit een vooringenomen standpunt over wat goed en slecht is.
Gelukkig wordt de conclusie van de journalist(?) in het artikel zelf ook wel genuanceerd.
De conclusie komt voort uit een onlangs gepubliceerd onderzoek waarbij de kernconclusie van het onderzoek is dat je minder verantwoording neemt en sociaal (compensatie)gedrag vertoond als je wangedrag hebt gedaan richting een persoon na het (direct daarna) doen van een mindfulness oefening. De reden daarvoor zou dan zijn dat je minder schuldgevoel ervaart.
Maar mijn vraag is dan, is het 'goed' als je handelt vanuit schuldgevoel?
Het doet mij denken aan een kind dat braaf doet wat je zeg, doordat het in het verleden straf heeft gekregen. Het kind handelt dan 'zoals gewenst' vanuit angst. Ik kan mij nog het verhaal herinneren van een moeder die trots vertelde dat ze haar kind regelmatig een tik geeft en dat het kind nu heel goed luistert.
In de moderne opvoeding wordt daar ook wel anders naar gekeken en willen we het kind niet meer straffen zodat het handelt vanuit angst, maar gaan we in plaats van straffen in gesprek met het kind en tonen we het goede voorbeeld, zodat het kind meer 'gewenst' handelt vanuit een meer intrinsieke motivatie.
Zoals ik zelf meditatie beoefen en onderricht geef, oefenen we juist om telkens weer tot helderheid en kalmte te komen om zo te kunnen handelen vanuit wijsheid en compassie/vriendelijkheid. In plaats vanuit emotie zoals schuldgevoel, angst, hebzucht, frustratie, boosheid, etc.
Maar ik ontken niet daar ook een gevaar in zit. Als je afstemt op 'het huidige moment' maak je minder tot geen verbinding met de 'problemen'. Want als we door meditatie of mindfulness oefeningen uit het verhaal stappen zijn er ook geen problemen. Dan is er geen oordeel. Geen goed en fout.
Daarom is het volgens mij ook altijd belangrijk om naast 'Zijns-georiënteerde' methoden en methoden voor het kalmeren van de geest en emoties, ook methoden te beoefenen gericht op het hart en verbinding, zoals de boeddhistische Brahma Vihara meditaties. Uiteindelijk zit er tussen deze methoden geen verschil. Mindfulness gaat altijd samen met vriendelijkheid en compassie. Maar het is wel een valkuil waar je in terecht kunt komen. Het gebeurt zelfs de grootste meesters.
Mindfulness maakt je een moreel mens. Is dat waar?
In het artikel zelf wordt de uitspraak ‘mindfulness maakt je een immoreel persoon’ ook wel genuanceerd. Dit hoeft helemaal niet zo te zijn. In tegendeel, ik durf er mijn handen voor in het vuur te steken dat als je mindfulness op de juiste manier beoefent (dus in de context zoals deze wordt uitgelegd in het Pali canon van het Theravada Boeddhisme), dat mindfulness je juist een meer moreel persoon maakt. Daar is juist een heel groot deel van de beoefening op gericht. De kern van het Boeddhisme kent namelijk het Achtvoudige pad; 1. Juiste wijsheid 2. Juiste intentie 3. Juist spreken 4. Juist handelen 5. Juiste levensonderhoud 6. Juiste inspanning 7 Juiste aandacht (mindfulness dus) 7. Juiste concentratie
Ze staan allemaal met elkaar in verbinding en maar liefst 50% (punt 2, 3, 4 en 5) zijn specifiek gericht op moraliteit en ethiek! Als je aan een boeddhist denkt, dan denk je zelf toch ook aan een moreel persoon, uitzonderingen daargelaten?
Mindfulness op de juiste manier beoefend zou je juist een meer moreel mens moeten maken. Het tegenovergestelde dat de conclusie van het onderzoek suggereert.
Het gevaar van moderne mindfulness
Maar… Mindfulness wordt steeds vaker als een trucje beoefend. Als een oplossing voor emotionele en psychische problemen. Deze meer laagdrempelige toepassing heeft ontzettend veel mensen geholpen. Maar het is ook een gevaar van de meer afgekaderde moderne mindfulness zoals deze als methode wordt beoefend, buiten de veel bredere context van het traditioneel boeddhisme om. De andere aspecten van het Achtvoudige pad krijgen daardoor soms te weinig aandacht.
Mindfulness kan je zowel een immoreel en een moreel mens maken. Is dat waar?
Samengevat zou je kunnen zeggen dat mindfulness kan leiden tot zowel meer moreel handelen en minder moreel handelen, afhankelijk van hoe het wordt beoefend en hoe het wordt toegepast. Maar mensen zijn niet per definitie een ‘moreel mens’ of een ‘immoreel mens’. Hoe je mindfulness beoefent en toepast kan echter wel bijdragen aan meer of minder bevorderlijk handelen. Als beoefenaar is het misschien belangrijk om hier regelmatig op te reflecteren;
“Hoe is mijn balans tussen wijsheid en compassie”?
Wat is een ‘Dark person’?
‘Darker person’ zoals het artikel van de BBC kopt heb ik hier vertaald naar een immoreel persoon, maar er zitten ook associaties aan als cynisch, egoïstisch en introvert. Vaak met een negatief oordeel hierover, ‘een slecht persoon’. Zover mij bekend wordt het begrip van een Dark Person niet zo vaak gebruikt, behalve in de psychologie waarbij wordt verwezen naar de ‘Dark Triad’ of ook de ‘Duistere Driehoek persoonlijkheden’ waarmee de samenhang tussen narcisme, machiavellisme en psychopathie wordt bedoeld. Dat klinkt nogal extreem niet? Ik denk dat in deze context vooral immoreel is bedoeld.
Volgens Van Dale betekent moreel “gegrond op het innerlijk gevoel van goed en kwaad: ergens moreel toe verplicht zijn;”. Immoreel staat niet in de Van Dale maar betekent natuurlijk het tegenovergestelde.